VetëvrasjA, NJË FENOMEN SHKATËRRIMTAR

Prishtinë, 02 qershor 2004 (KeL/Ornela Ademovi) - Eshtë një fakt i pa mohueshëm tashmë, që në dekadën e tranzicionit, për shkak të një vakuumi shpirtëror, ideologjik dhe moral, si dhe problemeve të pabarazisë ekonomike, faktorë këta që I dhanë tipare të reja shoqërisë shqiptare, e cila që atëherë po përjeton një krizë identiteti, fenomeni i vetëvrasjes është bërë pjesë e jetës së përditshme të shqiptarëve. Çdo ditë nëpër gazeta lexojmë mbi një apo dy vetëvrasje apo tentativa vetëvrasjesh, që për nga mënyra ngjasojnë shumë me njëra-tjetrën. Ashtu siç mund të pritej në një periudhë tranzicioni gjithëpërfshirës, problemet e shëndetit mendor kanë dalë dukshëm në pah. Shqiperia gjithmone e me teper pas ndryshimeve te mëdha politike të pas vitit 1990 po influencohet nga ndryshime po aq dramatike të mënyrës së jetesës dhe të mjedisit, c’ka e ekspozon individin shqiptar gjithmonë e me shumë ndaj risqeve për shëndetin.

Problemet e shëndetit mendor mendohet se përbëjnë një nga shkaqet kryesore te sëmundshmërise dhe paaftësisë në të gjithë botën dhe mendohet se një në katër familje ka eksperienca me një shëndet mendor të keq, nderkohë që depresioni madhor unipolar konsiderohet shkaku kryesor i paaftësisë. Ne Shqiperi informacioni lidhur me shendetin mendor eshte mjaft i copëzuar dhe i paplotë. Përvec të dhënave mbi vetëvrasjet të cilat tregojnë rritje për të gjitha grupmoshat, plus disa të dhëna mbi përdoruesit e drogës që përdorin shërbimet shendetësore, ka shumë pak informacion, pa folur për studime analitike mbi shëndetin dhe mirëqenenien.

I. Objektivat
- Eksplorimi i shkaqeve që e çojnë individin në vetëvrasje
- Propozimi për parandalimin e kësaj dukurie
- Përcaktimi i detyrave të çdo pjesëtari të shoqërisë për të parandaluar këtë dramë

II. Shkaqet
1. Shëndeti mendor
2. Shkaqet ekonomike
3. Shkaqet sociale
4. Varësia nga alkooli, droga dhe medikamentet

Shëndeti mendor
Ky është një ndër faktorët madhorë që e shtyjnë një ididivid në vetëvrasje. Informacioni në lidhje me barrën nga problemet e shëndetit mendor në Shqipëri është jashtëzakonisht i paplotë e madje disa herë kontradiktor. Çregullimet mendore u shfaqën si shkak i vdekshmërisë vetëm pas vitit 1990. Më pas ato bien nga 3.5 në 1.9, duke mbetur në përgjithësi konstante deri në vitin 2001, kur ka një rritje të konsiderueshme deri dy herë për të arritur në 3.7 për 100 mijë banorë. Çrregullimet mendore dhe emocionale janë pjesë e realitetit të përditshëm, e megjithatë kjo sferë e sëmundjeve mbetet më pak e njohur dhe e pranuar dhe më e stigmatizuar nga shoqëria. Ky është edhe nëj factor i rëndësishëm i neglizhencës së trajtimit të tyre që çon në mënyrë të pashmangshme drejt vetëvrasjes. Në këtë drejtim, nuk mund të rrimë pa përmendur rolin e medias. Shumë herë stigma që rrethon personat e prekur nga sëmundje mendore në Shqipëri ndikohet negativisht nga shtypi dhe emisionet e reportazhet televizive, ku zelli për informacione sensacionale dominon mbi etikën profesionale. Si pasojë, ëshë ende e zakonshme të gjenden në shtypin e ditës, ose në mediat e tjera të gjejmë tituj shokues si: ‘një ditë në shtëpinë e të çmendurve’ ose nofka të ngjashme për të sëmurët. E njëjta vlen edhe për imazhet televizive, ku shfaqen sjelljet më të çuditshmë të personave me skizofreni pa empatinë ose ndjeshmërinë normale që tregohet zakonisht për një peson të sëmurë. Këto pamje gjenerojnë një imazh negativ të sëmundjes mendore në publik, frikë nga personat që vuajnë nga këto sëmundje dhe një tendencë për t’i shmangur dhe izoluar ato. Si pasojë, stigma dhe diskriminimi vetëm mund të rriten vazhdimisht. Shpesh, në dramë dhe letërsi, vetëvrasja romantizohet dhe paraqitet tërheqëse, duke u përshkruar me terma të tillë si “gjest fisnik dhe i lartë”. Mirëpo, në të vërtetë, në Shtetet e Bashkuara, dukuria e vetëvrasjes është cilësuar si krizë kombëtare, duke rezultuar në 32 mijë vdekje në vitin 1994 dhe në 110 mijë hospitalizime për tentativë vetëvrasjeje.

Shkaqet ekonomike
- Papunësia
- Humbjet ne sistemin piramidal
- Emigracioni
- Papunësia është një faktor madhor që, përveç nevojës ekonomike, krijon tek individi ndjenjën e të qenit i pavlefshëm. Përveç papunësisë së regjistruar ka një numër të madh personash që, ose kanë humbur besimin tek sistemi, ose përpiqen të gjejnë punë të përkohshme jozyrtare (punësim i paregjistruar). Një studim i vitit 1998 zbuloi rreth 150 mijë persona të papunë dhe të paregjistruar që përbëjnë 7% të popullsisë në moshën 15 vjeç. Shifrat për papunësinë e regjistruar në zyrat e punësimit tregojnë se 60% e personave që kërkojnë punë i përkasin grupmoshës 16-34 vjeç.
Studimi ndërmjet manaxherëve të shëndetit, personelit mjekësor dhe përfaqësuesve të familjeve tregoi se shkaku kryesor për çreullimin e shëndetit mendor dhe si pasojë shtysat drejt vetëvrasjes perceptohej të ishte pikërisht kjo situatë.
- Për pjesën më të madhe të historisë së pasluftës, në Shqipëri ishte i pranishëm një regjim komunist vecanërisht i ashpër që nuk toleronte asnjë disidencë shtypi, cdo formë të praktikave fetare dhe e mbajti vendin të izoluar nga pjesa tjetër botës. Vetëm në fillim të viteve 1990 u vendos demokracia shumëpartiake, paralelisht me lirinë e fjalës dhe ndërgjegjes. Shumë shqiptarë lanë vendin në kërkim të punës dhe paratë e dërguara prej tyre kanë qenë dhe mbeten një burim i rëndësishëm të ardhurash pas kolapsit të bazës industriale të periudhës komuniste të vendit.

Emigrimi në vendet e huaja, që nuk ekzistonte në Shqipëri deri në vitin 1989 ka ndikuar nëmënyrë dramatike në demografinë shqiptare, si dhe në jetën sociale dhe ekonomike të vendit. Emigracioni i një pjestari të çiftit, shpesh i shoqëruar nga fëmijë të moshës shkollore, ndonëse me një natyrë të përkohshme, ka shkaktuar problemet e vazhdimësisë së jetës familjare dhe sociale, ka kërcënuar strukturat tradicionale të familjes, ka prodhuar më tepër rreziqe për një shendet të varfër mendor.

Personat në moshë të thyer janë një tjetër kategori e prekur nga anët negative të emigracionit. Një studim I kryer me personat e moshuar në vitin 1997, në qytetin e Tiranës, tregoi se shumë gra të moshuara jetonin vetëm dhe në kushte të paqendrueshme social-ekonomike, si pasojë e vështirësive ligjore të hasura për t’u ribashkuar me fëmijët e tyre që punonin jashtë vendit, duke qenë një faktor shtesë në morinë e shkaqeve të vetëvrasjeve.
- Të paktën nga ana statistikore ekonomia filloi rimëkëmbjen në vitin 1993, në sajë të reformave strukturore dhe të shfaqjes së sektorit privat. Por, kjo rritje përfundoi papritur në vitin 1997, me kolapsin e një skeme mashtruese investimesh që precipitoi në trazira të papritura ekonomike, sociale dhe politike. Vendi ra në një periudhë anarkie, gjatë së cilës mbi dy mijë persona u vranë dhe shumë ndërtime u shkatërruan. Pasojat ekonomike të krizës ishin gjithashtu të rënda, u rrit papunësia dhe shumë familje ranë në varfëri. Kjo dukuri ende sot vazhdon të shfaqë pasojat e saj në shëndetin mendor dhe masat ekstreme, siç është vetëvrasja.

Shkaqet shoqërore
- Kriza e identitetit (veçanërisht e prekur mosha rinore)
- Konfliktet në familje
- Stresi
- Konfliktet ndërpersonale

Një aspekt tjetër i arsyeve që cojnë në vetëvrasje, janë edhe shkaqet sociale, ku faktor madhor është kriza e identitetit, që është pasojë e mungesës së pikave të referimit. Nga një sistem i izoluar totalitar, me një figurë qendrore dhe mjetet dhe organet për ruajtjen e këtij organizimi, shqiptarit iu desh të përballej me një situatë krejtësisht të re që ofronte mundësi të pakufizuara zgjedhjeje për jetën e vet, pa një drejtim, pa një orientim, pa mjetet për t’u pozicionuar diku në këtë botë të re që iu hap përpara, e mbi të gjitha në një gjendje ateizmi të induktuar. Pasojë e këtij çorientimi ishin ndryshimet në strukturën e familjes shqiptare, kontradiktat në familje, përfshi dhe dhunën ndaj grave dhe të miturve, stresi, që në shumicën e rasteve përfton përmasat e kompromentimit të shëndetit mendor, konfliktet ndërpersonale për shkak të bindjeve ideologjike, kthimit të pronave, përplasjes së brezave. Në dhjetëvjecarin e fundit, si në të gjitha fusha, edhe familja pësoi ndryshime në strukturën e saj. U rrit shumë numri i divorceve dhe kjo bëri që të rritj numri i familjeve me një prind. Ndonëse nuk ka të dhëna të qarta, familjet me një prind të vetëm, si pasojë e vdekjes së prindit tjetër, përbën pjesën dominuese. Nga disa studime të pjesshme, tregohet se gratë dejtojnë 80% të familjeve me një prind.

Dhe ky është një faktor madhor stresi që shpesh mund të ketë pasoja dramatike si vetëvrasja. Tashmë dihet se dhuna në familje i kapërcen të gjithë kufijtë dhe është przente në të gjitha kulturat dhe cënon kyesisht gratë dhe shëndetin mendor të fëmijëve. Dhuna ndaj grave është një problem i thellë shëndetësor që ka pasojë vdekjen dhe plagosjen, cënon mirëqenien e grave dhe shkatërron dinjitetin dhe vetëvlerësimin e tyre. Si rezultat i traditave të forta patriarkale të Ballkanit, shoqëria shqiptare ka qenë historikisht e dominuar nga meshkujt. Gave u është diktuar prej kohësh që të pranojnë rolin e të nënshtruarave. Gjatë regjimit komunist u krijua një hendek i thellë midis teorisë për emancipimin e gruas dhe realitetit të saj të përditshëm. Më 1991, pas përmbysjes së regjimit komunist, pas ndryshimet që pësoi shoqëria shqiptare, filluan përpjekjet për emancipimin e grave. Megjithatë, barazia gjinore është për shoqërinë shqiptare një parim i ri, që nuk është përqafuar ende nga një përqindje e konsiderueshme e popullsisë.

Dhe, pikërisht kjo dukuri i vëndos gratë përballë rrezikut të shumë problemeve të shëndetit mendor dhe fizik, si plagosjet, depresioni, ankthi, shqetësimet e stresit post-traumatik, vetëvlerësimi i ulët, pag! jumësia e deri në pasoja fatale, si është vetëvrasja.

Varësia kimike (alkooli, drogat, medikamentet)
Mendohet që në Shqipëri, numri I përdoruesve të drogës e kalon numrin 20 000. Ndërkohë që pëdorimi I alkoolit mbetet një problem I dukshëm dhe është llogaritur se abuzimi me të I kushton vendit rreth 5 për qind të prodhimit të përgjithshëm kombëtar. Këto substanca modifikojnë perceptimin e realitetit. Duke marrë parasysh specifikat e zhvillimit psikik në adoleshencë, alkooli përbën rrezik të madh në stabilizimin e psikikës. Dukuria e përdorimit të alkoolit është më e shpeshtë tek meshkujt adultë. Një studim i fundit, i kryer nga ISHP, tregoi se prevalenca e përdorimit të alkoolit në qytetin e Tiranës, ndërmjet popullaës adulte isht 22% dhe prevalenca ndërmjet meshkujve ishte 10 herë më e lartë se tek femrat. Përdorimi i rregullt i alkoolit dhe drogave çon në varësi fizike dhe psikike dhe në momente depresive, kjo varësi e çon individin në vetëvrasje.

III. Faktorët e riskut për vetëvrasje
Arsyeja pse një individ kryen vetëvrasje, shpesh është e vështirë të përcaktohet. Nga shtysat madhore më të shpeshta janë: dëshpërimi, humbja e shpresës, sëmundja, papunësia, humbja e një marrëdhënieje, vdekja e një personi të dashur, faji dhe zhgënjimet psikotike.

IV. Natyra e vetëvrasjeve
Sipas studimeve modeste që janë bërë në këtë fushë, është vlerësuar që në Shqipëri, shkalla e vetëvrasjeve është në rritje, duke arritur në 110 raste në vitin 2001, me një predominim dërrmues në meshkuj. Vetëvrasjet përbëjnë shkakun kryesor të vdekjes në grupmoshën 15-19 vjeç, ndërkohë që është me e shpeshtë në moshat e mesme, mbi 40 vjeç.
Megjithëse kjo numri i tentativave për vetëvrasje është më i madh tek femrat, numri i vetëvrasjeve të realizuara është më i shpeshtë tek burrat, të cilët, zakonisht zgjedhin armët për të realizuar këtë qëllim, ndërsa femrat parapëlqejnë helmin, zakonisht fostoksinën.

V. Ndikimi në shoqëri
Një ndër pasojat negative të dukurisë së vetëvrasjes, përveç humbjes së një qenieje njerëzore, është edhe ndikimi në shoqëri. Shembulli që i jepet rinisë, si një mënyrë e lehtë për zgjidhjen e problemeve përbën një rrezik shumë të madh. Gjithashtu, duhet përmendur edhe pasojat negative tek të afërmit e viktimës, që mund të çojë në drama të tjera shpirtërore.
Dhe jo pa rëndësi janë edhe dëmet ekonomike, duke patur parasysh që ata që vetëvriten janë kryesisht meshkuj, të cilët janë kryefamiljarë dhe burimi kryesor i të ardhurave.

VI. Propozimi për parandalimin e kësaj dukurie
Vetëvrasjet mund të reduktohen ndjeshëm me anë të zbulimit të hershëm dhe trajtimit efektiv të shkaqeve të tij. Në Shqipëri nuk ka struktura shtetërore apo dhe joshtetërore që synojnë parandalimin e vetëvrasjeve.

Trajtimi i dukurisë së vetëvrasjes konsiston në këto pika:
· Identifikimi i personave me tendenca vetëvrasëse
· Ndihmë psikologjike dhe sociale
· Përmirësimi i kushteve ekonomike
· Rehabilitimi i personave që kanë tentuar vetëvrasjen
- Duhet patur parasysh se asnjë përpjekje për vetëvrasje nuk duhet anashkaluar dhe nënvlerësuar! Rreth 30-40 për qind e këtyre viktimave kanë bërë më parë një tentativë dhe rreziku i një vetëvrasjeje të suksesshme për këta persona është 100 herë më i lartë në vitin e parë pas tentativës.
- Shqipëria ka vetëm 1,5 mjekë psikiatër për çdo 100 mijë banorë dhe shërbimet psikiatrike janë jashtëzakonisht të centralizuara në kaër rrethe. Nuk ka më tpër se dyqind infermiere që punojnë në mjediset shëndetësore të shërbimit të psikiatrisë dhe kurrikuli për arsimimin e infermierëve nuk e përfshin diagnozën dhe trajtimin e problemeve psikiatrike. Kujdesi psikiatrik, jo vetëm që është ofruar tradicionalisht nw mwnyrw të centralizuar, por edhe mbetet i orientuar drejt aspekteve biologjike dhe i fokusuar drejt simptomave. Ndërkohë që shërbimi i psikoterapisë pothuajse nuk ekziston në Shqipëri. Përveç katër spitaleve psikiatrike në vend, tashmë funksionojnë të paktën 6 qendra komunitare të shendetit mendor në rrethe të ndryshme të vendit.
- Krijimi i ambienteve të mira të jetesës dhe punës mund të ndihmojnë në rritjen e vetëvlerësimit tek individi dhe harmoninë brenda shoqërisë në ruajtjen e marrdhënieve të mira shoqërore, gjë që i mundëson individit që të përballojë më mirë situatat dhe ngjarjet stresuese. Nga ana tjetër, zbutja e problemeve si papunësia, përjashtimi shoqëror dhe varfëria kanë ndikim të ndjeshëm në reduktimin e problemeve të shëndetit mendor.

VII. Objektivat e politikës që duhet të ndiqet për përmirësimin e shëndetit mendor:
- Krijimi i kushteve të jetesës dhe punës që ndihmojnë për një shëndet mendor më të mirë
- Krijimi i shërbimeve moderne të shëndetit mendor, sidomos në drejtim të hetimit të hershëm dhe trajtimit efikas.
- Plotësimi i nevojave të të rinjve, të cilët janë veçanërisht të predispozuar për çregullime mendore
- Thyerja e tabuve në lidhje me problemet e shëndetit mendor, në mënyrë që njerëzit të mos heqin dorë nga kërkimi i ndihmës dhe mjekimit.
- Sensibilizimi i autoriteteve kombëtare dhe opinionit publik për përballimin e sfidave.
- Futja e shërbimit të psikologut dhe asistentit social në sistemin shkollor.
- Trajnimi i mësuesve në fushën e psikologjisë së moshës së adoleshencës.

Një mënyrë e parandalimit të vetëvrasjeve është trajtimi i çregullimeve mendore dhe/ose emocionale që kanë çuar në tendenca vetëvrasëse. Megjithëse shumica e personave potencialë për të kryer vetëvrasje nuk u drejtohet për ndihmë qendrave të specializuara, ata përpiqen të kërkojnë ndihmë me sa munden. Kur pyeten për këtë, shumica i deklarojnë qëllimet e tyre për vetëvrasje.

Specialistët e shëndetit mendor duhet të reagojnë me shpejtësi dhe të veprojnë me vendosmëri në një gjendje krize. Terapisti duhet të jetë i gjindshëm në çdo kohë dhe të tjerët, si anëtarët e familjes, mjekët, miqtë dhe klerikët duhet të vihen në gatishmëri. Trajtimi i pacientëve me tendenca vetëvrasëse kërkon shumë mjeshtëri, empati, durim dhe mirëkuptim. Nuk ka një terapi apo mjekim që të jetë i vlefshëm në të gjitha rrethanat dhe rastet. Terapistët që merren me këtë çështje duhet të kenë shumë përvojë dhe të jenë në gjendje që të sakrifikojnë dhe përballojnë ndërhyrjen në jetën e tyre personale.

Terapitë konjitive dhe bihejviorale janë shumë të suksesshme në trajtimin e pacientëve me risk, me anë të futjes së koncepteve të reja mbi mënyrën e sjelljes dhe të menduarit dhe në gjetjen e zgjidhjeve dhe qendrimeve të reja ndaj problemeve. Terapia konjitive synon ta aftësojë pacientit që të njohë ndhenjat e veta, positive apo negative dhe të zbulojë mënyra të tjera të menduari. Ndërsa terapia bihejviorale përfshin zhvillimin e aftësive për zgjidhjen e problemeve, aftësive shoqërore dhe mënyrave për përballimin e stresit, depresionit dhe ankthit.

VIII. Strategjia e OBSh
Strategjia e Kujdesit Primar për Shëndetin përfshin këta elementë themelorë:
- Organizimi i veprimtarive globale, rajonale dhe kombëtare për rritjen e ndërgjegjësimin në lidhje me sjelljet me natyrë vetëvrasëse dhe parandalimin e tyre efektiv.
- Forcimi i kapacitetit të vendeve për të zhvilluar dhe vlerësuar politika dhe plane për parandalimin e vetëvrasjeve.

Objektivat e OBSh
- Mbështetje dhe trajtim të popullatave me risk (psh. Njerëz me depression, të moshuar, të rinj)
- Reduktim i mjeteve mundshme për vetëvrajse (substanca toksike, armë etj)
- Krijimi i grupeve të suportit të të mbijetuarit nga vetëvrasjet
- Trajnim i punonjësve të shëndetit primar dhe sektorëve të tjerë.

Aktivitetet e OBSH
- Studim i shkallës së vdekshmërisë nga vetëvrasjet
- Ndihmë teknike për vendet e ndryshme
- Seminare rajonale dhe kombëtare
- Sensibilizim
- Studime mbi sjelljet me natyrë vetëvrasëse

IX. Përcaktimi i detyrave të çdo pjesëtari të shoqërisë për të parandaluar këtë dramë.
Të afërmit dhe miqtë duhet të jenë vigjilentë ndaj personit që shfaq tendencë për vetëvrasje dhe për ta kuptuar këtë duhen patur parasysh disa shenja paralajmëruese, si:
- Kërcënimet verbale si “Do ishe më mirë pa mua” apo
“Mbase unë nuk do jem më…”
- Shprehje e mungesës së shpresës apo zhgënjim
- Tentativa të mëparshme për t’u vetëvrarë.
- Sjellje e guximshme dhe e rrezikshme për vetë personin
- Ndryshime në personalitet (mbyllje në vetvete, agresivitet, ndryshime të gjendjes shpirtërore).
- Depresion.
- Personi i fal të tjerëve gjëra të tija me vlerë
- Mungesë interesi për të ardhmen.

Çfarë duhet bërë nëse një i afërm apo shok shfaq tendenca vetëvrasëse?
- Besoji instiktit tënd dhe beso se personi është në gjendje të kryejë vetëvrasje.
- Fol me personin për këtë shqetësim dhe siguroje për mbështetjen dhe ndihmën tënde.
- Drejtoji pyetje të drejtpërdrejta. Sa më i hollësishëm të jetë plani i tyre, aq më imediat është rreziku që ta realizojnë.
- Ki parasysh se gjëja më e rëndësishme është të dëgjosh.
- Drejtohu tek një specialist – edhe nëse personi e kundërshton një gjë të tillë.
- Mos e lër vetëm atë person.
- Mos u beto se do ta mbash sekretin e tij.
- Mos reago i tronditur dhe mos e gjyko personin.
- Mos jep këshilla, sepse mund të krijosh distancë mes teje dhe atij.

Referencat
- Rapid assesment of mental health situation in Albania.
- www.who.int - objektivat, strategjia, aktivitetet e OBSH mbi parandalimin e vetëvrasjeve.
- www.crescentlife.com
- Public Health and Health Promotion Strategy.
- Program Kombëtar i Ministrisë së Shëndetësisë për Kërkim dhe Zhvillim.
- Raporti i UNICEF: Hartimi i informacionit ekzistues për dhunën në familje në Shqipëri, Tiranë
- Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillim – HDPC (2002). Raporti i Zhvillimit Njerëzor: Shqipëria 2002. Tiranë.
- Dhuna ndaj grave në familje në Shqipëri - raport i përgatitur nga Adriana Baban.
- Konsumi i alkoolit në popullatën adulte në Tiranë dhe qendrimet e publikut ndaj përdorimit të alkoolit – rezultatet e një studimi pilot: Roland Shuperka, Erion Dasho, Vasil Miho, Arta Lena. Instituti i Shëndetit Publik, Tirane, Albania.
- Sistemi shëndetit mendor në Shqipëri – raport i një vizite konsulence. Qershor 4-11, 2000.
- Broshure e UNICEF. Alkooli, si të flasim me adoleshentët.